Γράφει ο Κωνσταντίνος Ζαγανάς Δάσκαλος
Κάθε χρόνο, η Παγκόσμια Ημέρα για τα Δικαιώματα του Παιδιού (20 Νοεμβρίου) μας υπενθυμίζει μια μεγάλη αλήθεια: τα παιδιά δεν είναι απλώς οι «αυριανοί πολίτες», αλλά άνθρωποι του σήμερα, με δικαιώματα που οφείλουμε να σεβόμαστε και να προστατεύουμε. Η Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού θεσπίζει βασικές αρχές όπως το δικαίωμα στη ζωή, στην εκπαίδευση, στην υγεία, στην προστασία από κάθε μορφή βίας και εκμετάλλευσης. Ωστόσο, η σύγχρονη πραγματικότητα αποδεικνύει πως η αναγνώριση δεν ισοδυναμεί πάντοτε με κατοχύρωση. Σήμερα, σε πολλές χώρες, παιδιά εξακολουθούν να εργάζονται αντί να μορφώνονται, να γίνονται θύματα πολέμων, κακοποίησης, κοινωνικού αποκλεισμού και φτώχειας. Ακόμη και σε κοινωνίες που θεωρούνται «ανεπτυγμένες», παρατηρούμε φαινόμενα εκφοβισμού στο σχολείο, αυξημένη έκθεση σε επιβλαβές διαδικτυακό περιεχόμενο, πίεση για επιδόσεις και συχνά ελλιπή ψυχολογική στήριξη. Η κρίση αξιών, η οικονομική ανασφάλεια και η κοινωνική ανισότητα αντανακλώνται έντονα στον κόσμο των παιδιών.
Η σύγχρονη παιδαγωγική θεμελιώνεται στην αναγνώριση ότι κάθε παιδί αποτελεί μια μοναδική προσωπικότητα με δικαιώματα, ανάγκες και δυνατότητες. Η Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού (ΟΗΕ, 1989) ορίζει ότι όλα τα παιδιά έχουν δικαιώματα. Ωστόσο, τα δικαιώματα αυτά δεν παραμένουν ζωντανά μόνο ως νομικά κείμενα· υλοποιούνται μέσω της καθημερινής πράξης μέσα στο σπίτι, στο σχολείο και στην κοινωνία. Εδώ ακριβώς συνδέονται με την παιδαγωγική των ανθρώπινων αξιών. Οι ανθρώπινες αξίες είναι οι βασικές αρχές και τα ιδανικά που καθοδηγούν τη συμπεριφορά και τις επιλογές μας. Λειτουργούν σαν «πυξίδα» για το πώς ζούμε, πώς σχετιζόμαστε με τους άλλους και πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Παρόλο που μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τον πολιτισμό και την προσωπικότητα, υπάρχουν ορισμένες που θεωρούνται κοινές και παγκόσμιες.
Η αλληλεγγύη, η ειρήνη, η ελπίδα, η ελευθερία, η δημοκρατία, ο σεβασμός, η δικαιοσύνη, η ειλικρίνεια και η υπευθυνότητα δεν είναι αφηρημένες έννοιες, αλλά θεμέλια της κοινωνίας για την ανάπτυξη ενός παιδιού που μαθαίνει να σέβεται τον εαυτό του και τους άλλους. Καλλιεργούν την ενσυναίσθηση, τη συνεργασία και τη διάθεση προσφοράς. Διδάσκουν το διάλογο και τις ειρηνικές λύσεις στις συγκρούσεις αντί της βίας. Ενισχύουν την πίστη στη δυνατότητα αλλαγής και εξέλιξης, τόσο ατομικής όσο και συλλογικής. Εξασφαλίζουν το δικαίωμα να σκέφτεται, να εκφράζεται και να ενεργεί κάποιος χωρίς καταπίεση με σεβασμό στην προσωπικότητα, στις επιλογές και στη διαφορετικότητα. Προάγουν την συμμετοχή, τον σεβασμό της γνώμης του άλλου και την ενεργή ιδιότητα του πολίτη. Ενισχύουν την αναγνώριση της αξίας του άλλου ανθρώπου, των δικαιωμάτων και των επιλογών του. Ισχυροποιούν την ισότητα και τη δίκαιη μεταχείριση όλων. Ενδυναμώνουν την υποστήριξη και τη βοήθεια προς τους άλλους, ιδιαίτερα σε δύσκολες στιγμές. Οδηγούν στη φροντίδα, στην τρυφερότητα και τη σύνδεση με τους άλλους ανθρώπους. Εξασφαλίζουν την αλήθεια στις σκέψεις, τα λόγια και τις πράξεις. Οδηγούν στην επίγνωση και ανάληψη των συνεπειών των πράξεών μας. Εξασφαλίζουν την αρμονία και την αποφυγή συγκρούσεων. Διδάσκουν την αποδοχή των ορίων και των αδυναμιών χωρίς έπαρση. Συμβάλλουν στην πίστη, στην προσωπική αξία και αξιοπρέπεια. Οι ανθρώπινες αξίες είναι σημαντικές γιατί διαμορφώνουν τον χαρακτήρα μας, επηρεάζουν τις σχέσεις μας και συμβάλλουν στη δημιουργία μιας κοινωνίας με συνεργασία, εμπιστοσύνη και αρμονία.
Για να καλλιεργηθούν όμως αυτές οι αξίες, απαιτείται η συντονισμένη δράση όλων των κοινωνικών θεσμών:
Ο ρόλος της Οικογένειας είναι σημαντικός και θεμελιώδης γιατί η οικογένεια αποτελεί το πρώτο και βασικό κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο το παιδί μαθαίνει να σχετίζεται, να εκφράζεται και να αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Η οικογένεια είναι ο πρώτος χώρος όπου το παιδί μαθαίνει τι σημαίνει αγάπη, εμπιστοσύνη, σεβασμός, αυτοεκτίμηση. Εκεί διαμορφώνονται οι βάσεις της προσωπικότητάς του. Μέσα από τη στάση των γονιών, τη συμπεριφορά, τη γλώσσα, τον τρόπο επίλυσης διαφορών και την αγάπη που προσφέρεται, το παιδί διαμορφώνει τις πρώτες του αξίες. Η οικογένεια θέτει το θεμέλιο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της εμπιστοσύνης.
Ο ρόλος του Σχολείου είναι σπουδαίος γιατί το σχολείο δεν μεταδίδει μόνο γνώσεις αλλά διαμορφώνει και χαρακτήρες. Μέσα από την ομαδοσυνεργατική μάθηση, τους δημοκρατικούς κανόνες, τον σεβασμό στη διαφορετικότητα και την ενθάρρυνση της συμμετοχής, το σχολείο συμβάλλει στη δημιουργία ενεργών πολιτών. Ένας παιδαγωγός που αναγνωρίζει τα δικαιώματα του παιδιού δεν επιβάλλει απλώς πειθαρχία, αλλά καλλιεργεί την υπευθυνότητα. Το σχολείο οφείλει να είναι χώρος ασφάλειας, συνεργασίας και δημιουργίας. Δεν πρέπει να περιορίζεται στη μετάδοση γνώσεων, αλλά να καλλιεργεί την ενσυναίσθηση, την αλληλεγγύη και τον σεβασμό στη διαφορετικότητα. Οι εκπαιδευτικοί καλούνται να διαπαιδαγωγούν όχι απλώς μαθητές αλλά υπεύθυνους και ευαισθητοποιημένους ανθρώπους.
Ο ρόλος της Κοινωνίας και της Πολιτείας είναι καθοριστικός γιατί η κοινωνία και η πολιτεία οφείλουν να προστατεύουν τα παιδιά και να δημιουργούν τις συνθήκες ώστε όλα τα παιδιά να έχουν πρόσβαση σε ποιοτική εκπαίδευση, υγεία και ασφάλεια. Παράλληλα, μέσα από πολιτιστικά προγράμματα, δημόσιους χώρους, κοινωνικές υπηρεσίες και δημοκρατικούς θεσμούς, προάγεται η αίσθηση του ανήκειν και η αξία της συμμετοχής. Μια δίκαιη και ανοιχτή κοινωνία αποτελεί γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια της ειρήνης και της ελπίδας.
Η οικονομική κρίση, η φτώχεια, οι ένοπλες συγκρούσεις, η μετανάστευση, ο ρατσισμός και οι κοινωνικές διακρίσεις επηρεάζουν και πλήττουν άμεσα τα δικαιώματα των παιδιών. Τα ΜΜΕ και το Διαδίκτυο αποτελούν πλέον ισχυρούς διαμορφωτές αντιλήψεων: Μπορούν να προωθήσουν την ευαισθητοποίηση για τα δικαιώματα των παιδιών. Όμως, ταυτόχρονα, εκθέτουν τα παιδιά σε κινδύνους όπως διαδικτυακός εκφοβισμός, παραπληροφόρηση και εμπορευματοποίηση της παιδικής εικόνας.
Η παιδαγωγική των ανθρώπινων αξιών αποτελεί το πεδίο της εκπαίδευσης που στοχεύει στην καλλιέργεια ηθικών, κοινωνικών και πολιτισμικών αρχών όπως ο σεβασμός, η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη, η ελευθερία και η υπευθυνότητα. Οι ανθρώπινες αξίες είναι οι θεμελιώδεις ιδέες που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά και τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους και με την κοινωνία. Η παιδαγωγική ως επιστήμη και πράξη καλείται να μεταδώσει, να εμπνεύσει και να ενσωματώσει αυτές τις αξίες στη μαθησιακή διαδικασία, διαμορφώνοντας ολοκληρωμένες και συνειδητοποιημένες προσωπικότητες.
Σήμερα, παρά την πρόοδο της γνώσης και της τεχνολογίας, παρατηρείται κρίση αξιών: ατομικισμός, κοινωνικές ανισότητες, έλλειψη ενσυναίσθησης και οικολογική αδιαφορία. Οι νέοι εκτίθενται καθημερινά σε αντιφατικά πρότυπα μέσα από τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο, γεγονός που δυσχεραίνει τη σταθερή διαμόρφωση αξιακού προσανατολισμού. Η παιδαγωγική των ανθρώπινων αξιών αποτελεί θεμέλιο για μια κοινωνία δικαιοσύνης, ειρήνης και αλληλεγγύης. Η εκπαίδευση οφείλει να διαμορφώνει όχι απλώς ικανούς επαγγελματίες, αλλά ενσυνείδητους πολίτες που θα συνεισφέρουν με ευθύνη και ανθρωπιά. Η επένδυση στις αξίες είναι, τελικά, επένδυση στο μέλλον της ανθρωπότητας.
Η προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού είναι συλλογική ευθύνη και καθημερινή στάση ζωής. Τα δικαιώματα του παιδιού και η παιδαγωγική των ανθρώπινων αξιών είναι άρρηκτα συνδεδεμένες έννοιες. Η αλληλεγγύη, η ειρήνη, η ελευθερία, η ελπίδα και η δημοκρατία δεν μαθαίνονται μόνο μέσα από λόγια, αλλά μέσα από το παράδειγμα, τη στάση και τη συνεργασία όλων μας. Η οικογένεια, το σχολείο, η κοινωνία και η πολιτεία οφείλουν να έχουν τον κοινό στόχο να μεγαλώσουν παιδιά ελεύθερα, υπεύθυνα και ικανά να δημιουργήσουν έναν καλύτερο κόσμο.
